اسماعیل بن موسی جیطالیجِیطالی (جطالی)، ابوطاهر اسماعیل‌بن موسی، فقیه ، ادیب و متکلم اباضی در نیمه اول قرن هشتم است. ۱ - حیاتوی در شهر جِیطالِ تونس ــ که امروزه جِطال و ایجیطال نیز گفته می‌شود ــ در منطقه جَبل‌نَفوسه زاده شد، ولی تاریخ ولادت او مشخص نیست. وی در زادگاهش، نزد عیسی طَرمیسی (متوفی ۷۲۲) تحصیل کرد و بعد از فراغت از تحصیل ، مدتی در مدرسه ابوزید مَزغورَتی در مزغوره، در بخش شرقی جبل نفوسه ، تدریس کرد. پس از مرگ استادش، طرمیسی، به فُرسطاء در بخش غربی جبل‌نفوسه رفت و نُه سال در آنجا به تدریس علوم دینی پرداخت [۱]
احمد بن سعید شماخی، کتاب السیر، ج۲، ص۱۹۶، چاپ احمدبن سعود سیابی، مسقط ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۲]
علی یحیی معمر، الاباضیه فی موکب التاریخ، ج۱، ص۱۰۶ـ۱۰۷، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
)جیطالی برای تجارت به طرابلسِ غرب سفر کرد و در آنجا، به تعبیر برخی مؤلفان «در پی کینه‌توزی حسودان، که به رتبه والای علمی او آگاه شده بودند»، به دستور امیر طرابلس زندانی شد و اموالش ضبط گردید، اما با وساطتِ ابن‌مکّی، فرماندار قابِس، آزاد شد و قصیده‌ای در مدح ابن‌مکّی سرود. [۳]
اسماعیل‌بن موسی جیطالی نفوسی، قناطرالخیرات، ج۱، ص۳، چاپ افست عمان ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
[۴]
علی یحیی معمر، الاباضیه فی موکب التاریخ، ج۱، ص۱۰۹ـ۱۱۰، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
برخی منابع، سرودن قصیده مزبور را سبب آزاد شدن او دانسته‌اند. [۵]
سلیمان‌بن احمد حیلاتی، ج۱، ص۷۵، علماء جربه، المسمی رسائل الشیخ سلیمان‌بن احمد الحیلاتی الجربی، چاپ محمد قوجه، بیروت۱۹۹۸.
۲ - خصایصبعضی شرح‌حال‌نویسان [۶]
علی یحیی معمر، الاباضیه فی موکب التاریخ، ج۱، ص۱۰۷ـ ۱۰۸، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۷]
معجم اعلام الاباضیه من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی، تألیف محمدبن موسی باباعمی و دیگران، ج۲، ص۵۷، چاپ محمدصالح ناصر، بیروت: دارالمغرب الاسلامی، ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
جیطالی را از متفکران بزرگ عصر خویش دانسته و با ستایش از اخلاص ، جدیت و ژرف‌اندیشی او، وی را با ابوحامد غزالی مقایسه کرده‌اند.همچنین وی را متنفذ، مستجاب‌الدعوه و کوشنده در راه وعظ و ارشاد و امر به معروف و نهی از منکر دانسته‌اند. [۸]
احمد بن سعید شماخی، کتاب السیر، ج۲، ص۱۹۶ـ۱۹۷، چاپ احمدبن سعود سیابی، مسقط ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۹]
علی یحیی معمر، الاباضیه فی موکب التاریخ، ج۱، ص۱۰۹، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۱۰]
سلیمان‌بن احمد حیلاتی، ج۱، ص۷۵، علماء جربه، المسمی رسائل الشیخ سلیمان‌بن احمد الحیلاتی الجربی، چاپ محمد قوجه، بیروت۱۹۹۸.
گفته‌اند که جیطالی در بازارها می‌گشت و احکام معاملات حلال و حرام را برای مردم بیان می‌نمود. [۱۱]
احمد بن سعید شماخی، کتاب السیر، ج۲، ص۱۹۷، چاپ احمدبن سعود سیابی، مسقط ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۲]
علی یحیی معمر، الاباضیه فی موکب التاریخ، ج۱، ص۱۰۷ـ ۱۰۸، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
همچنین نقل شده که جیطالی پس از آنکه نتوانست حد شرب خمر را بر مردی که شراب نوشیده بود جاری سازد، تصمیم گرفت از فُرسطاء به جزیره جَربه در خلیج قابس کوچ کند. گفته‌اند که سفر او در قطع ارتباط مردم با مجرم و در نتیجه توبه او، تأثیر بسیار داشت. [۱۳]
احمد بن سعید شماخی، کتاب السیر، ج۲، ص۱۹۷، چاپ احمدبن سعود سیابی، مسقط ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۴]
علی یحیی معمر، الاباضیه فی موکب التاریخ، ج۱، ص۱۱۰، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
جیطالی سالهای آخر عمر را در جربه به مباحثه علمی و تدریس گذراند. وی در سفری به جیطال، با عامربن علی شماخی، عالم معروف آنجا، به مباحثه پرداخت. ۳ - وفاتجیطالی در ۷۳۰ یا ۷۳۷ یا ۷۵۰ در جربه درگذشت و در مسجدجامع جَربه به خاک سپرده شد. [۱۵]
احمد بن سعید شماخی، کتاب السیر، ج۲، ص۱۹۶ـ ۱۹۸، چاپ احمدبن سعود سیابی، مسقط ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۶]
علی یحیی معمر، الاباضیه فی موکب التاریخ، ج۱، ص۱۱۱، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
۴ - آثارمهمترین آثار او عبارت‌اند از: اَجْوِبةُالائمه یا ماجُمِعَ مِنْ اَجْوِبةِ الائمه که مجموعه‌ای است از آرای فقهی بزرگان اباضیه ؛ کتاب فی‌الحساب و قسم‌الفرایض (یا کتاب‌الفرایض) درباره ارث ؛ مَقاییس‌الجُروح و استخراج‌المجهولات که در ذیل کتاب الفرایض چاپ شده؛ کتاب‌الحج والمناسک؛ قَناطِرِالخیرات یا کتاب‌القناطِر که بارها چاپ شده و در واقع دایرةالمعارفی است شامل قصص و امثال و شواهد و مباحث اخلاقی و فقهی؛ قواعدالاسلام که کتابی است استدلالی در باره اصول اعتقادات ، و نزد اباضیانِ جبل نفوسه به العقیده معروف است؛ شرح القصیده النونیه ابونصر مَلوشایی در باره مسائل اعتقادی ؛ کتاب‌المرصاد؛ دیوان قصاید و مجموعه نامه‌های او. [۱۷]
علی یحیی معمر، الاباضیه فی موکب التاریخ، ج۱، ص۱۰۸، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۱۸]
اسماعیل‌بن موسی جیطالی نفوسی، قناطرالخیرات، ج۱، همان مقدمه، ص۴ـ۵، چاپ افست عمان ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
[۱۹]
معجم اعلام الاباضیه من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی، تألیف محمدبن موسی باباعمی و دیگران، ج۲، ص۵۷ـ۵۸، چاپ محمدصالح ناصر، بیروت: دارالمغرب الاسلامی، ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۵ - فهرست منابع(۱) اسماعیل‌بن موسی جیطالی نفوسی، قناطرالخیرات، چاپ افست عمان ۱۴۰۹/۱۹۸۹. (۲) سلیمان‌بن احمد حیلاتی، علماء جربه، المسمی رسائل الشیخ سلیمان‌بن احمد الحیلاتی الجربی، چاپ محمد قوجه، بیروت۱۹۹۸. (۳) احمد بن سعید شماخی، کتاب السیر، چاپ احمدبن سعود سیابی، مسقط ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۴) معجم اعلام الاباضیه من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی، تألیف محمدبن موسی باباعمی و دیگران، چاپ محمدصالح ناصر، بیروت: دارالمغرب الاسلامی، ۱۴۲۱/۲۰۰۰. (۵) علی یحیی معمر، الاباضیه فی موکب التاریخ، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «اسماعیل بن موسی جیطالی»، شماره۵۳۱۹. |